چکیده مقاله
فکر نشر ویژه‌نامه حاضر زمانی ایجاد شد که در کنار غفلت، سستی‌ها، تهدیدها و مانعهای پیشروی بهداشت روان و پیشگیری از سوءمصرف مواد در کشور، تهدید مرگ بار دیگری بدن علاقهمندان و دلسوزان برنامه بهداشت روان و پیشگیری از اعتیاد را به لرزه درآورد. این تهدید انحلال تشکیلات ضعیف سلامت روان و اعتیاد در وزارت بهداشت بود، که بهصورتی پنهان، آرام و بدون انجام فرایند کارشناسی از اواخر سال 1388 آغاز شد و تاکنون با طفرهرفتن مسئولان از پاسخگویی به چراها و چگونه‌ها همراه بوده است. با اینکه آب‌های ویرانگر و نگرانیها از آسیاب و آسیاب‌بان دور شده است و مدیران و کارگزاران مدیریت سلامت روان و اعتیاد با کوششی خستگیناپذیر ادامه راه می‌دهند، سایه تهدید و غفلت همچنان بر سر سلامت روان جامعه سنگینی می‌کند. این شماره در نظر دارد با یاریجویی از دانش و تجربه صاحبنظران به چارهجویی این مهم بپردازد.
پس از جلب رضایت مدیران سلامت روان و اعتیاد در وزارت بهداشت برای فراخوان ارسال مقاله، گزارش و نقطه‌نظر درباره چالشهای پیشروی بهداشت روان و پیشگیری از اعتیاد، نشستی تخصصی با حضور صاحبنظران و تصمیمگیران حوزه سلامت روان و اعتیاد در انستیتو روانپزشکی تهران تشکیل شد، تا با گردآوری مباحث و دیدگاههای مطرحشده بتوان دورنمایی از چالشهای پیشروی بهداشت روان و اعتیاد را ترسیم کرد تا بدینوسیله سیاستگزاران، پژوهشگران و متخصصان بتوانند دقیقتر و علمیتر به موضوع بپردازند. یافته‌های این جلسه در یک مقاله با عنوان «چالشهای بهداشت روان و اعتیاد: گزارش نشست تخصصی» آورده شده است (منصوری، شریعت، میرزایی، دارالشفا و بوالهری، 2011).
تعدادی از مقالهها نیز دربرگیرنده نظر تخصصی و ارزشمند مرتبط با موضوع و بیانکننده دیدگاههای نو یا بخشهای مغفولمانده بهداشت روان و اعتیاد است. این مجموعه مقاله بیانگر دیدگاهها و تجربه طولانی متخصصانی است که گاه تنها اشارهای از آنها می‌تواند رهگشای بخشی از چالش‌ها و نگرانی‌های سامانه سلامت روان باشد، از جمله میتوان به مقالههای «سلامت روانی- اجتماعی و راهکارهای بهبود آن» و «برخی از چالشهای بهداشت روان و اعتیاد در ایران» اشاره کرد که با ارایه گزارشی از روند موجود و نگرانیها، به چارهجویی پرداختهاند و راهکارهایی برای برون‌رفت از وضعیت موجود بیان کردهاند (نوربالا، 2011؛ صابری زفرقندی، 2011). روانپزشکی جامعهنگر (اجتماعی) شاید یکی از مهمترین زمینههای نادیده گرفتهشده روانپزشکی جامعه امروز ماست. در کشور ما روانپزشکی به درمان در کلینیک و بیمارستان‌های دربسته به سبک 50 سال پیش منحصر شده است. چند گزارش از اقدامات ارزشمندی که در این زمینه در سالهای اخیر و با ابتکار بخش خصوصی و همکاری دلسوزان دانشگاهی انجام شده است، در این شماره آمده است؛ «گشودن درها؛ مقایسه سامانه سلامت روان ایتالیا، اتریش و ایران»، «گزارش بازدید از یک خانه اسکان حمایتی بیماران روانی» ، «مروری بر برنامه‌های آموزش روانپزشکی جامعهنگر» و «آموزش روانپزشکی در بهداشت روان: گزارش یک تجربه» از آن جمله هستند (طاهرخانی، 2011؛ زارعی، احمدزاداصل و بوالهری، 2011؛ شریفی، 2011؛ قاسمزاده، 2011). برنامه ادغام سلامت روان در خدمات بهداشتی اولیه هم به عنوان برنامهای با بیش از 20 سال سابقه در کشور مورد توجه قرار گرفته و شریعت و همکاران (2011) در مقالهای بررسیهای مربوط به آگاهی، نگرش و رضایت‌مندی مراجعان و کارکنان سامانه سلامت روان را به‌طور نظاممند مرور کردهاند.
برنامهریزان و مسئولان سلامت روان هم مانند سایر بخش‌ها در سالهای اخیر به کاربرد رایانه و فنآوریهای نو در گردآوری و تحلیل گزارشها روی آوردهاند. دو مقاله «طراحی سامانه ثبت خودکشی در کشور» و «پراکندگی جغرافیایی نیروی انسانی در سامانه ارایه خدمات سلامت روان در سال 1386» از جمله این تلاش‌هاست (حاجبی و همکاران، 2011؛ احمدزاداصل و همکاران، 2011).
اعتیاد جنبه دیگری است که تعدادی از مقالههای این ویژه‌نامه به آن پرداختهاند. «بررسی کیفی نیازهای زنان برای درمان اعتیاد» و «ارتباط اعتیاد، تابآوری و مؤلفههای هیجانی» از این دست هستند (رحیمیموقر، ملایریخواه لنگرودی، دلبرپور احمدی، امین اسماعیلی، 2011؛ محمدی، آقاجانی، زهتابآور، 2011).
امیدواریم این ویژه‌نامه با پرداختن به برخی از مهمترین موضوعها و چالشهای بهداشت روان و اعتیاد کشور و بررسی آنها از جنبههای گوناگون و ارایه راهکارهایی برای برخورد با آنها، نقشی هر چند اندک در بهبود شرایط کشور داشته باشد و شاید که این نشر سندی از تلاش خبرگان و آگاهان و گامی در راه رسیدن به اتفاقنظر در تحلیل وضع موجود و تلاش برای تأمین سلامت روان جامعه باشد.