روانپزشکی از راه دور و کاربرد آن در ایران

ارایه خدمات بهداشتی و درمانی در جهان، متأثر از پیشرفت­های دهه گذشته در فن­آوری اطلاعات و ارتباطات تغییر و تحولاتی یافته است. یکی از مهم­ترین این پیشرفت­ها، کاربرد پزشکی از راه دور1 است، که به این صورت تعریف شده است: تبادل اطلاعات از راه دور با هدف تسهیل مراقبت بالینی (هرش2 و همکاران، 2006). این دانش در زمینه­های گوناگون به کمک پزشکان و مدیران بهداشتی و درمانی آمده است. افزایش روزافزون واژه­هایی مانند پوست­شناسی از راه دور3، آسیب­شناسی از راه دور4 و قلب­شناسی از راه دور5 نشان­گر کاربرد فن­آوری ارتباطات در زمینه پزشکی است. از موفق­ترین حوزه­های تخصصی پزشکی که پزشکی از راه دور را تجربه کرده، روانپزشکی است، که روانپزشکی از راه دور6 نام گرفته است. روانپزشکی از راه دور به­صورت ارایه مراقبت روان­شناختی و تبادل اطلاعات مراقبت روانی، با هدف فراهم‌آوردن خدمات روانپزشکی در مناطق دورافتاده تعریف شده است (نُرمن7، 2006؛ مک­گینتی8، سعید9، سیمونز10 و یلدیریم11، 2006)، که مانند دیگر شاخه­های پزشکی از راه دور به سه صورت انجام می­شود (هرش و همکاران، 2006): ذخیره و ارسال12، زمان واقعی13 و دورگه14 (ترکیب دو روش پیشین). در روش نخست، انجام مشاوره به­صورت ناهم­زمان انجام می­شود؛ شرح حال بیمار به همراه سایر مدارک لازم، از جمله تست­های آزمایشگاهی و حتی تصاویر و کلیپ­های کوتاه ویدیویی مصاحبه با بیمار، به­وسیله یکی از فن­آوری­های ارتباطی برای پزشک متخصص ارسال می­شود. سپس پزشک متخصص با بررسی اطلاعات، توصیه­هایی برای پزشک عمومی یا فرد ارجاع­دهنده می­فرستد. در روش دوم، مشاوره به­صورت زنده و هم­زمان و به­وسیله سامانه ویدیو- کنفرانس و با خط معمولی تلفن انجام می­شود. در این روش جدا از جنبه مسافت، امکان صحبت پزشک و بیمار با یکدیگر وجود دارد و این امر معمولاً با حضور نفر سوم، که پزشک عمومی یا کارشناس آموزش­دیده است، تسهیل می­شود. در روش سوم که ترکیبی از دو روش پیشین است، پس از ارسال خلاصه­ای از شرح حال بیمار و سایر مدارک برای پزشک متخصص، در صورت نیاز، روش هم­زمان به­کار می­رود (هرش و همکاران، 2006). مزایای روانپزشکی از راه دور در ارایه خدمات روانپزشکی عبارت است از: 1- ارایه مشاوره برای مناطق دوردست، با هدف پیش­گیری از سفرهای غیرضروری (دسوزا15، 2000)، 2- ارایه مشاوره در فوریت­های روانپزشکی (یلولیس16، بورک17، مارکس18، هیلتی19 و شور20، 2008؛ سوروانیمی21، اجانن22 و سانتاماکی23، 2005)، 3- کمک به بیماران درحال مراقبت در خانه که به دلایل گوناگون خروج آنها از خانه برای مراجعه به روانپزشک دشوار است، هم­چنین ارایه خدمت به افراد ساکن در سرای سالمندان (ایکلهیمر24، 2008)، 4- ارایه مشاوره روانپزشکی از راه دور برای کودکان (میرز25، والنتین26 و ملزر27، 2008 )، 5- ارایه مشاوره به افراد زندانی که معمولاً انتقال آنها از زندان به بیمارستان پرهزینه است (آنتوناسی1، بلوچ2، سعید، یلدیریم و تالی3، 2008)، 6- ارایه مشاوره در بلایا، برای پیش­گیری از عوارض اختلال استرس پس­آسیبی4 (فروه5 و همکاران 2007) و 7- آموزش کارکنان سامانه بهداشتی (زفتل6 و همکاران، 2008). به نظر می­رسد به­کارگیری روانپزشکی از راه دور در ایران، مشوق­ها و موانعی پیش­رو دارد؛ برای نمونه تمایل بیشتر متخصصان برای زندگی در شهرهای بزرگ و از سوی دیگر گستردگی جغرافیایی، پراکندگی جمعیتی و وجود مناطق محروم در کشور، هم­چنین وجود زیرساخت­های نسبتاً خوب مخابراتی در کشور، از مشوق­های به­کارگیری روانپزشکی از راه دور است. از سوی دیگر مباحث مربوط به چگونگی پرداخت هزینه­ها به پزشکان متخصص، مسایل مربوط به بیمه، مسایل فرهنگی و موضوع بسیار بااهمیت محرمانه­ماندن و امنیت اطلاعات، از موانع کاربرد این سامانه است (هایلی7، اُهینما8 و روین9، 2009). بنابراین به­نظر می­رسد به بررسی­های گسترده آمادگی­سنجی، نیازسنجی و امکان‌سنجی برای به‌کارگیری فن­آوری­های ارتباطی در ارایه خدمات روانپزشکی در کشور نیاز است. در سال­های پیشین پژوهشگران تلاش کرده­اند با انجام بررسی­های مروری معمولی یا مرور ساخت­یافته، به پرسش­های گوناگون در زمینه روانپزشکی از راه دور پاسخ دهند (هیلر10، گنگور11 و بچلدر12، 2005)، ولی برخی از پرسش­ها هم­چنان باقی مانده است، که به­ویژه برای کشورهای در حال ­توسعه، مانند ایران اهمیت دارد؛ برای نمونه هنوز روشن نیست آیا روانپزشکی از راه دور در کشورهای درحال­توسعه و به­ویژه در کشورهای خاورمیانه چه وضعیتی خواهد داشت؟ از دیدگاه یک روانپزشک یا یک مدیر بهداشتی و درمانی در ایران، که امکان به­کارگیری فن­آوری اطلاعات و ارتباطات برای ارایه مشاوره روانپزشکی از راه دور را بررسی می­کند، پرسش­هایی پیش می­آید که پاسخ آنها در تصمیم­گیری بسیار مؤثر است؛ تفاوت دقت تشخیصی و درمانی در دو روش از راه دور و رودررو13 چه‌قدر است؟ تأثیر مشاوره از راه دور بر هزینه­های سامانه بهداشتی و بیماران چگونه است؟ وضعیت رضایتمندی بیماران و پزشکان چگونه است؟ و.... نگاهی به بررسی­های انجام­شده در این زمینه نشان می­دهد بیشتر پژوهش­ها در کشورهای توسعه­یافته آمریکایی و اروپایی انجام شده است، که شرایط آنها از جنبه­های گوناگون با شرایط کشورهای درحال­توسعه متفاوت و بنابراین تعمیم یافته­ها غیرمنطقی است. بنابراین بررسی وضعیت کنونی روانپزشکی از راه دور در کشورهای خاورمیانه و ایران و ارایه راهکار و پیشنهاد برای به‌کارگرفتن یا نگرفتن این حوزه بسیار مورد نیاز است.