یکی از موضوعات مهم در روابط بین فردی و درون فردی که جایگاه مهمی در روان شناسی تحولی نگر دارا می باشد، شناخت اجتماعی است. شناخت اجتماعی[1] همه مهارتهای مورد نیاز کودک برای درک تمایلات، هیجانات و احساسات کودکان و بزرگسالان دیگر را در بر می گیرد(سبولا و ویشارت[2]، 2008). باید دانست که تحول شناخت اجتماعی و یا درک بهتر از روانشناسی انسانها با تحولاتی که در محتوی و سطح سازمان یافتگی نظریه ذهن در کودکان رخ می دهد، مشخص می گردد؛ به عبارت دیگر، شناخت اجتماعی و روابط اجتماعی موفق مستلزم داشتن مکانیسمی خاص جهت درک حالات درونی دیگران و پردازش حالات ذهنی آنها بوده که نظریه ذهن با دارا بودن این توانایی اختصاصی در تحول شناخت اجتماعی؛ نقش حیاتی دارد(کاکاجویباری، شقاقی و برادران، 1391).

یکی از مولفه های اصلی شناخت اجتماعی، نظریه ذهن[3] (TOM) است که به طور گسترده به توانایی درک هیجانات، انگیزه ها، افکار و متعاقب آن درک رفتارهای دیگران اشاره دارد(گریشام، هنری، ویلیامز و بیلی[4]، 2010). این توانایی شامل سه سطح می باشد: سطح یک: نظریه ذهن مقدماتی، یعنی سطح اول با بازشناسی عواطف و وانمود، سطح دو: اظهار اولیه یک نظریه ذهن واقعی، یعنی نظریه ذهن سطح دوم یا باور غلط اولیه و درک باور غلط و سطح سه: جنبه های پیشرفته تر نظریه ذهن.سطح سوم یا درک باور غلط ثانویه یا درک شوخی(درویشی، علیلو، بخشی پور، فرنام و بهرامخانی، 1392).

ولمن[5](2006) در خصوص اهمیت نظریه ذهن معتقد است که نظریه ذهن پیش نیازی برای درک محیط اجتماعی و لازمه درگیری در رفتارهای رقابت آمیز است. افزون بر این، در پژوهشهای مختلف تاثیرات نظریه ذهن بر خودتنظیمی و مهارتهای حل مساله(اسپرلینگ، والز و هیل[6]، 2009)، فرآیندهای اجرایی(کول و میچل[7]، 2008)، خودپنداره(بوساکی[8]، 2005)، تشخیص بازنمود از واقعیت(لیلارد[9]، 2005)، کفایت اجتماعی[10] و مهارتهای بین فردی، هیجانات(بلوم[11]، 2003)، تفسیر و درک تصاویر مبهم(پوپر، میچل و اکرود[12]، 2008)، رفتارهای جامعه پسند، همدلی و همدردی[13](کارپنتر، پنینگتون و راجرز[14]، 2010)، مشخص شده است.

نظریه ذهن در قلب روابط اجتماعی قرار دارد و در درک آنچه مردم بدان نمی اندیشند(همانند اخلاقیات، کنایه، شوخی، دست انداختن، دروغ، اشتباه و فریب) اهمیت دارد(خانجانی و هداوندخانی، 1388). برخی توانایی های شناختی از جمله هوش، ظرفیت پردازش و حافظه بر نظریه ذهن اثر می گذارند. حافظه در یادآوری تجارب گذشته به منظور قضاوت مقاصد نقش موثری دارد(برایت-پال، جارولد و ورایت[15]، 2008). دیگر عامل تاثیرگذار بر عملکرد نظریه ذهن، بیان افکار و مقاصد است(وایمر و پرنر[16]، 1983). نظریه ذهن با مهارتهای تعامل اجتماعی و اطلاعات عمومی نیز ارتباط دارد(باراگان، لورنز، اوارو و ابیولز[17]، 2011). افراد از لحاظ توانایی نظریه ذهن به درجات مختلف روی یک پیوستار قرار دارند. در یک سر پیوستار با نظریهذهن پیشرفته و در سر دیگر آن با نقص در نظریه ذهن مواجه اند. در واقع در تحول نظریه ذهن عوامل مختلفی دخالت دارند. گاه شرایط آسیب زا موجب بروز نقص در این توانایی فراشناختی پیشرفته می شود؛ در حالی که دیگر توانایی های شناختی فرد سالم است(شکفته، رفیعی نیا و صباحی، 1393).